อถ โข ตํ ‘‘เทวตานํ สทฺธญฺจ สีลญฺจา’’ติอาทิวจนํฯ สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตพฺพนฺติ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปรโต ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ กิมตฺถํ ปน สกฺขิฏฺฐาเน ฐปนนฺติ อาห ‘‘เทวตานํ อตฺตโน สทฺธาทีหิ สมานคุณทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ กสฺมา ปน สุตฺเต ยถารุตวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา เอวํ อตฺโถ คยฺหตีติ อาห ‘‘อฏฺฐกถายญฺหี’’ติอาทิฯ

[163] ตสฺมาติ ยสฺมา อฏฺฐกถายํ เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อตฺตโน คุณานุสฺสรณํ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตํ, สีลจาคานุสฺสตีสุ วิย อิธาปิ อตฺตโน คุณานุสฺสรณํ ฌานุปฺปตฺตินิมิตฺตํ ยุตฺตํ, ตสฺมาฯ ปุพฺพภาเค ภาวนารมฺเภฯ อปรภาเคติ ยถา ภาเวนฺตสฺส อุปจารชฺฌานํ อิชฺฌติ, ตถา ภาวนากาเลฯ ยทิ อตฺตโน เอว อิธ คุณา อนุสฺสริตพฺพา, กถมยํ เทวตานุสฺสตีติ อาห ‘‘เทวตานํ คุณสทิสสทฺธาทิคุณานุสฺสรณวเสนา’’ติฯ เตน สทิสกปฺปนาย อยํ ภาวนา ‘‘เทวตานุสฺสตี’’ติ วุตฺตา, น เทวตานํ, ตาสํ คุณานํ วา อนุสฺสรเณนาติ ทสฺเสติฯ ปุพฺพภาเค วา ปวตฺตํ เทวตาคุณานุสฺสรณํ อุปาทาย ‘‘เทวตานุสฺสตี’’ติ อิมิสฺสา สมญฺญา เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปุพฺพภาเค เทวตา อารพฺภ ปวตฺตจิตฺตวเสนา’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[164] เอตาสนฺติ เอตาสํ พุทฺธานุสฺสติอาทีนํ ฉนฺนํ อนุสฺสตีนํฯ วิตฺถารเทสนายนฺติ วิตฺถารวเสน ปวตฺตเทสนายํ, มหานามสุตฺตํ (อ. นิ. 6.10; 11.11) สนฺธาย วทติฯ ภควาติอาทีนํ อตฺถนฺติ ภควาติอาทีนํ ปทานํ อตฺถํฯ อตฺถเวทนฺติ วา เหตุผลํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ตุฏฺฐิมาหฯ ธมฺมเวทนฺติ เหตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ตุฏฺฐิํฯ ‘‘อารกตฺตา อรห’’นฺติ อนุสฺสรนฺตสฺส หิ ยํ ตํ ภควโต กิเลเสหิ อารกตฺตํ, โส เหตุฯ ญาปโก เจตฺถ เหตุ อธิปฺเปโต, น การโก, สมฺปาปโก วาฯ โยเนน ญายมาโน อรหตฺตตฺโถ, ตํ ผลํฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ เหตุผลวิภาโค เวทิตพฺโพฯ ธมฺมานุสฺสติอาทีสุปิ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณตฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺมา ปน สา สมฺมาปฏิปทา’’ติอาทินา จ ตตฺถ ตตฺถ เหตุอปเทโส กโตเยวาติฯ ธมฺมูปสํหิตนฺติ ยถาวุตฺตเหตุเหตุผลสงฺขาตคุณูปสํหิตํฯ คุเณติ อตฺตโน คุเณฯ

[165] อริยสาวกานญฺเญว อิชฺฌนฺตีติ อริยสาวกานํ อิชฺฌนฺติเยวาติ อุตฺตรปทาวธารณํ ทฏฺฐพฺพํ, อวธารณญฺจ เตสํ สุขสิทฺธิทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘เตสํ หี’’ติอาทิฯ น ปุถุชฺชนานํ สพฺเพน สพฺพํ อิชฺฌนฺตีติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ , กสฺมา มหานามสุตฺตาทีสุ (อ. นิ. 6.10; 11.11) พหูสุ สุตฺเตสุ อริยสาวกคฺคหณํ กตนฺติ? เตสํ พหุลวิหารตายาติ อาจริยาฯ

นิกฺขนฺตนฺติ นิคฺคตํ นิสฺสฏํฯ มุตฺตนฺติ วิสฺสฏฺฐํฯ วุฏฺฐิตนฺติ อเปตํฯ สพฺพเมตํ วิกฺขมฺภนเมว สนฺธาย วทติฯ เคธมฺหาติ ปลิโพธโตฯ อิทมฺปีติ พุทฺธานุสฺสติวเสน ลทฺธํ อุปจารชฺฌานมาหฯ อารมฺมณํ กริตฺวาติ ปจฺจยํ กตฺวา, ปาทกํ กตฺวาติ อตฺโถฯ วิสุชฺฌนฺตีติ ปรมตฺถวิสุทฺธิํ ปาปุณนฺติฯ

สมฺพาเธติ ตณฺหาสํกิเลสาทินา สมฺปีเฬ สํกเฏ ฆราวาเสฯ โอกาสาธิคโม โลกุตฺตรธมฺมสฺส อธิคมาย อธิคนฺตพฺพโอกาโสฯ อนุสฺสติโย เอว อนุสฺสติฏฺฐานานิฯ วิสุทฺธิธมฺมาติ วิสุชฺฌนสภาวา, วิสุชฺฌิตุํ วา ภพฺพาฯ ปรมตฺถวิสุทฺธิธมฺมตายาติ ปรมตฺถวิสุทฺธิยา นิพฺพานสฺส ภพฺพภาเวนฯ อุปกฺกเมนาติ ปโยเคนฯ ปริโยทปนาติ วิโสธนาฯ

[166] เอวํ สนฺเตปีติ เอวํ มหานามสุตฺตาทีสุ อเนเกสุ สุตฺเตสุ อริยสาวกสฺเสว วเสน ฉสุ อนุสฺสตีสุ เทสิตาสุปิฯ ยสฺสานุภาเวนาติ ยสฺส จิตฺตปฺปสาทสฺส พเลนฯ ปีติํ ปฏิลภิตฺวาติ อนุสฺสววเสน พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวาฯ

ฉอนุสฺสตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สตฺตมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

8. อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทสวณฺณนา

มรณสฺสติกถาวณฺณนา

[167] อิโตติ เทวตานุสฺสติยาฯ สา หิ ฉสุ อนุสฺสตีสุ สพฺพปจฺฉา นิทฺทิฏฺฐตฺตา อาสนฺนา, ปจฺจกฺขา จฯ อนนฺตรายาติ ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํฯ มรณสฺส สติ มรณสฺสตีติ มรณํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ มรณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ กามญฺเจตฺถ ขนฺธานํ เภโท ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71) วจนโต จุติขนฺธานํ วินาโส มรณนฺติ วตฺตพฺพํ, วิเสสโต ปน ตํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส วินาสภาเวน กมฺมฏฺฐานิกานํ ปจฺจุปติฏฺฐตีติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห นิทฺเทเส ‘‘กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท’’ติ (วิภ. 236; ที. นิ. 2.390; ม. นิ. 1.92, 123)ฯ ตตฺถ เอกภวปริยาปนฺนสฺสาติ เอเกน ภเวน ปริจฺฉินฺนสฺสฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโทติ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธสฺส วิจฺเฉโท อายุกฺขยาทิวเสน อนฺตรธานํฯ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อรหโต สนฺตานสฺส สพฺพโส อุจฺเฉทภูตํ มรณํฯ สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตนฺติ สงฺขตธมฺมานํ อุทยวยปริจฺฉินฺนสฺส ปวตฺติขณสฺส ภงฺโค นิโรโธติ สงฺขํ คตํฯ ขณิกมรณนฺติ ยถาวุตฺตขณวนฺตํ ตสฺมิํเยว ขเณ ลพฺภมานํ มรณํฯ ยํ ขนฺธปฺปพนฺธํ อุปาทาย รุกฺขาทิสมญฺญา, ตสฺมิํ อนุปจฺฉินฺเนปิ อลฺลตาทิวิคมนํ นิสฺสาย มตโวหาโร สมฺมุติมรณํฯ น ตํ อิธ อธิปฺเปตนฺติ ตํ สมุจฺเฉทขณิกสมฺมุติมรณํ อิธ มรณานุสฺสติยํ นาธิปฺเปตํ อพาหุลฺลโต, อนุปฏฺฐหนโต, อสํเวควตฺถุโต จาติ อธิปฺปาโยฯ

อธิปฺเปตํ สติยา อารมฺมณภาเวนฯ อายุอาทีนํ ขยกาเล มรณํ กาลมรณํฯ เตสํ อปริกฺขีณกาเล มรณํ อกาลมรณํฯ ‘‘กาลมรณํ ปุญฺญกฺขเยนา’’ติ อิทํ ยถาธิการํ สมฺปตฺติภววเสน วุตฺตํ, วิปตฺติภววเสน ปน ‘‘ปาปกฺขเยนา’’ติ วตฺตพฺพํฯ

อายุสนฺตานชนกปจฺจยสมฺปตฺติยาติ อายุปฺปพนฺธสฺส ปวตฺตาปนกานํ อาหาราทิปจฺจยานํ สมฺปตฺติยํฯ วิปกฺกวิปากตฺตาติ อตฺตโน ผลานุรูปํ ทาตพฺพวิปากสฺส ทินฺนตฺตาฯ